Datum i mjesto odbrane:
23.07.2009. Pravni fakultet
Kandidat:
mr. sc. Samir Zuparević
Mentor:
prof. dr. Sead Dizdarević
Komisija za odbranu:
1. Jalimam dr. Salih, vanredni profesor Pravnog fakulteta Univerziteta u Zenici;
2. Dizdarević dr. Sead, vanredni profesor Fakulteta za poslovni menadžment Univerziteta "Džemal Bijedić" u Mostaru i Pravnog fakulteta Univerziteta u Zenici;
3. Hasić dr. Zijad, vanredni profesor Pravnog fakulteta Univerziteta u Bihaću;

Naslov teme:
Jamstvo zabrane diskriminacije u evropskom sistemu zaštite ljudskih prava i sloboda

Rezime:
Nakon 50-tih godina XX stoljeća i usvajanja člana 14. Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, nezakonit lošiji tretman pojedinca zbog njegova rasnog i religijskog identiteta sada je pod zaštitom posebnog supranacionalnog mehanizma za zaštitu ljudskih prava u okviru prava Evropskih Zajednica i Evropske Unije.
Osnovno pitanje koje ovom prilikom treba razjasniti jeste da li je opravdana kritika tradicionalne verzije jednakosnog obrasca u sudskoj praksi Evropskog suda za ljudska prava u Strasbourgu. Primarno je utvrđeno da osnovni princip formalne jednakosti djeluje nejednako na pripadnike rasnih i religijskih manjina. Evropske države su sada došle u situaciju da je njihova široka autonomija u sporovima povodom rasne i religijske diskriminacije prilično ograničena u pronalasku načina za zaštitu navedenih marginalizovanih grupa. Ovo treba zahvaliti pozitivnim obavezama za države koje su nametnute najprije sudskom praksom Evropskog suda Pravde, a zatim direktivama Evropskih Zajednica. Mjere pozitivne diskriminacije se uvjetuju potrebom za istima i ograničenog su vremenskog djelovanja.
Pristanak države na potpisivanje sporazuma da će poštivati zabranu diskriminacije iz Evropske konvencije ili direktiva Evropskih Zajednica za svakog čovjeka pod njenom jurisdikcijom, još uvijek ne znači da je ta država sposobna da izvrši te svoje obaveze. Postoje brojni slučajevi da država potpiše razne međunarodne sporazume, ali pokazuje nedostatak volje da osigura efektivan pravni lijek za žrtve diskriminacije. Ili, da je država članice Evropske unije dužna po direktivama donijeti odgovarajući anti-diskriminacijski zakon, ali ga je istovremeno propustila donijeti. Sve ovo dokazuje da se osnovi zabrane rasne i religijske diskriminacije, kakvi postoje prema Evropskoj konvenciji, nemogu smatrati konačnim i trajno utvrđenim.
Bez normativne evolucije nacionalnog zakonodavstva u oblastima koje pokrivaju direktive Evropskih Zajednica nema adekvatnog mehanizma žalbe, koji preostaje žrtvama diskriminacije zbog nedopuštenog razlikovanja od strane nacionalnih vlasti. Korisni učinak ovih žalbi u evropskom sistemu zaštite ljudskih prava i osnovnih sloboda pred Sudom za ljudska prava i Sudom Pravde će biti daleko veći ako pojedinci koji pripadaju rasnim i religijskim manjinama dobiju pravo da se pozivaju na svoja zakonska prava bez diskriminacije pred nacionalnim sudovima. Iako Vijeće ministara Evropske Unije, u nizu svojih direktiva za borbu protiv diskriminacije, zahtjeva od država članica da u unutrašnjem pravnom poretku imaju predviđen adekvatan pravni lijek protiv kršenja osnovnih ljudskih prava i sloboda, žrtve rasne i religijske diskriminacije nisu dovoljno pravno zaštićene od ovakvih očito štetnih pojava. Države članice EU su ograničene jednakosnim direktivama isključivo u okviru cilja koji se njima želi postići, dok je izbor forme i sredstava ostavljen nacionalnim vlastima. Ove direktive su isključivo implementirane u državama članicama Evropske unije, a ne i u ostalim evropskim državama u koje spada i Bosna i Hercegovina.
Naučna obrada rasne i religijske diskriminacije u Evropskom sistemu zaštite ljudskih prava tiče se najviše tri vrlo bitne egzistencijalne oblasti čovjekova života: rasizam I religijska disktiminacija u radnom sektoru, socijalni sektor, stambeni sektor i obrazovanje. Posebno je značajna zaštita od diskriminacije na radnom mjestu i socijalnom sektoru. U navedenim oblastima, pripadnik rasnih i religijskih manjina ostvaruje dohodak za vlastitu egzistenciju na dva različita načina: vlastitim radom ili putem socijalne pomoći. Diskriminacija na tržištu rada postoji u sektoru zapošljavanja, na radnom mjestu, te u slučaju neopravdanog otkaza zaposleniku. Rasizam i religijska diskriminacija u stambenom sektoru se odnosi na ograničen pristup stanovima, neadekvatan smještaj i segregaciju. Diskriminacija u sferi obrazovanja odabire nekoliko tema od posebnog interesa, uključujući i pitanje segregacije, posebno u pogledu Roma, pitanja vjerskih simbola i vjerskih škola.
Najprije je neophodno istaknuti osnovni pojmovno-kategorijalni aparat definišući pojam i oblik diskriminacije. Tu je primarno obraditi elemente strukture diskriminacije ( osnov razlikovanja i kolektivnost ) i dati pojmovno određenje afirmativne akcije i pozitivne diskriminacije, te obilježja direktne i indirektne rasne i religijske diskriminacije. Posebna karakteristika evropskog sistema zaštite ljudskih prava se sastoji u primarnoj odgovornosti države u zaštiti od diskriminacije. Primarna odgovornost države članice Vijeća Evrope i potpisnice Evropske konvencije izložena je u nizu odredbi Evropske konvencije, među kojima svakako najveći značaj ima obaveza države da osigura, u okviru svoje jurisdikcije, efektivan pravni lijek za sve pojedince koji sebe smatraju žrtvom rasne i religijske diskriminacije u povredi ljudskih prava i sloboda. Jedno od najvažnijih opredjeljenja u pogledu položaja države u evropskom sistemu zaštite ljudskih prava svakko je princip supsidijarne uloge evropskih sudskih tribunala: Evropskog suda za ljudska prava i Evropskog suda pravde.
U Evropskom sistemu zaštite ljudskih prava i sloboda postoje dva osnovna koncepta borbe protiv rasne i religijske diskriminacije: individualistički i kolektivistički pristup. Individualističko stajalište zagovara princip formalne ili "slijepe" pravde za svakog čovjeka, bez obzira na njegove identitetski određene osobine. Ovaj koncept određuje jednaka prava za sve, bez obzira što neki imaju bolje početne pozicije od drugih koji su bili naročito obespravljeni u prošlosti. Kolektivističko stajalište zagovara stvarnu ili suštinsku pravdu, koja priznaje rasnim i religijskim manjinama povoljniji tretman u odnosu na većinu stanovnika. Ovaj koncept kolektivne ili grupne pravednosti daje prednost pripadnicima takvih manjina radi postizanja njihove stvarne jednakosti sa društvenom većinom. Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i sloboda ne obavezuje države članice na priznavanje posebnih prava rasnim i religijskim manjinama. U više navrata, Evropski sud za ljudska prava je potvrdio da nacionalne vlasti u principu uživaju široku slobodnu procjenu ( Margin of Appreciation ) u pogledu granice poštivanja konvencijskih prava.
Privatni vlasnici stanova i preduzeća svoje diskriminatorske postupke prema pripadnicima marginalizovanih grupa opravdavaju ustavnim jamstvom neprikosnovenosti prava na imovinu. Sadržaju ovog jamstva odgovara pravo vlasnika na mirno uživanje posjeda imovine, ali koje podliježe različitim ograničenjima. Međutim, osnovno pitanje koje ovdje treba razjasniti jeste da li je moguće uspostaviti pravičnu ravnotežu između zahtjeva za zaštitu privatne autonomije i općeg interesa društvene zajednice. Direktive Evropskih Zajednica dopuštaju poslodavcima određen stepen slobode u vođenju poslovne politike koja je usmjerena konkretnom prirodom poslovnih aktivnosti. U svakom slučaju, različit tretman je diskriminatoran ukoliko "nema razumno i objektivno opravdanje," to jest, ukoliko ne teži "legitimnom cilju" ili ukoliko ne postoji "razumna  proporcionalna veza između korištenih sredstava i utvrđenih ciljeva koji se želi postići."
Ali, pravni i politički razvitak novijeg doba uvjerljivo zahtjeva upotrebu savremenih anti-diskriminacionih standarda u državama članicama Evropske Unije. Ovi standardi su potrebni zbog konzervativnog držanja jurisprudencije Evropskog suda za ljudska prava koji se odlučio za primat državne slobodne procjene u odnosu na kontrolne mehanizme evropskog pravnog poretka. Standardi se sastoje u dinamičkom tumačenju zabrane diskriminacije od strane Evropskog suda za ljudska prava i Evropskog suda Pravde, te u sistematskoj i apstraktnoj pravnoj regulaciji afirmativne akcije i pozitivne diskriminacije.
Kritičari "evropskog interesa" ističu da treba poštivati doktrinu slobodne procjene države u ograničavanju konvencijskih prava. Država mnogo bolje prepoznaje lokalne potrebe i određuje uslove za uživanje ljudskih prava i sloboda u odnosu na bilo koji međunarodni ili supranacionalni sudski tribunal. Priznanjem tradicionalnog načina života, rasnim i religijskim manjinama ne može ih se osloboditi od poštivanja zakona koji svakom čovjeku nameće vrijednosti zajednice u cjelini kao što je pravda, zaštita okoliša ili stručne kvalifikacije zaposlenih. Ipak, retorika identitesko neutralne pravednosti je prevladana doktrinom identitetski "obojene" stvarne pravednosti. Ova doktrina pokazuje da diskurs konvencionalnih individualnih prava nije sposoban rješiti problem jamstva zabrane diskriminacije.
Jedno od najvažnijih opredjeljenja u pogledu djela diskriminacije jeste analiza osnovnog popisa dokaznih sredstva koji se mogu koristiti pred domaćim sudovima evropskih država. Posebna pažnja je usmjerena na indirektne dokaze koji obuhvataju statističke podatke. Evropski sistem zaštite ljudskih prava je nepotpun bez posebnog određivanja socijalnih grupa koje su najviše ugrožene rasizmom i religijskom diskriminacijom. U manjinske grupe koje djelimo prema statusu spadaju domaći državljani, migranti, izbjeglice i tražioci azila. U marginalizirane grupe koje se izdvajaju po svojim posebnim karakteristikama spadaju Romi, muslimani, crnci, Kinezi, Vijetnamci itd.
Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava, posebno Protokol broj 12 i Ugovor o osnivanju Evropskih zajednica, Direktive Vijeća ministara 2000/43/EC i 2000/78/EC, pružaju adekvatnu zaštitu od diskriminacije u odnosu na ostale međunarodne dokumente o ljudskim pravima. Ipak, ovaj sistem zaštite nije najuspješniji ove vrste u svijetu. Kanadsko-američki sistem zaštite od rasne i religijske diskriminacije je i dalje najuspješniji sistem ove vrste na svijetu. Direktive Evropskih Zajednica su prihvatile postupke borbe protiv rasne i religijske diskriminacije, koji su dugo vremena razvijani u praksi Kanade i Sjedinjenih Američkih Država. Iako se radi o značajnim uzorima savremenog anti-diskriminacijskog zakonodavstva u Evropi, to ne znači da se iskustva ovih država u potpunosti mogu jednoobrazno primjeniti u evropskim državama. Postoje razlike u pravnim tradicijama pojedinih evropskih država. Ipak, značajno je to što su države članice Evropske Unije koje su donijele sveobuhvatno anti-diskriminacijsko zakonodavstvo, prihvatile obavezu supranacionalnog sudskog nadzora poštivanja zabrane diskriminacije nametnute direktivama Evropskih Zajednica. Donošenje ovog zakonodavstva u suprotnosti je sa individualističkom koncepcijom prava.
Na slabu primjenu jamstva zabrane diskriminacije, pored objektivnih teškoća nesavršenosti zakonskog teksta, utječu predrasude nastale zbog različitih rasnih, nacionalnih, etničkih, vjerskih, kulturnih, političkih i ideoloških osobina stanovništva jedne države. 
Najzad, nakon prijema u Vijeće Evrope i ratifikacije Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i sloboda Bosne i Hercegovine, treba da, što je moguće potpunije, iskoristi velike prednosti i mogućnosti koje joj pružaju direktive Evropskih Zajednica, iako Bosna i Hercegovina još nije postala državom članicom Evropske Unije. Ova prednost treba biti naročito iskorištena donošenjem jednog sveobuhvatnog anti-diskriminacijskog zakona Bosne i Hercegovine kao osnovne pretpostavke za sve druge dublje i najsloženije promjene u sferi pravnog, ekonomskog i socijalnog razvitka. Obaveza osiguranja sveobuhvatne zabrane diskriminacije pripada svakako državi Bosni i Hercegovini, kao što je to, uostalom, slučaj i sa svim drugim državama članicama Vijeća Evrope i Evropske Unije. Bosna i Hercegovina na taj način stječe jedan od uvjeta koji upravo traži Evropska Unija za prijem u njeno članstvo. I, pošto je Evropska Unija prvenstveno ekonomska supranacionalna organizacija, ona kao osnovni uvjet prijema u svoje članstvo ističe određene ekonomske zahtjeve, a ovim zahtjevima se ne može uspješno udovoljiti ukoliko država krši zabranu rasne i religijske diskriminacije. To naravno ne znači da se, i u članicama Evropske Unije kao državama sa dugom demokratskom tradicijom i vladavinom prava, ne javljaju teškoće u zaštiti od raznih oblika diskriminacije, bez obzira što uspostavljeni mehanizmi pravnih lijekova predstavljaju atraktivnu novinu u evropskom sistemu zaštite i očuvanja jamstva zabrane diskriminacije.
U Bosni i Hercegovini treba primjeniti najpogodnija sredstva koja će omogućiti državnim i entitetskim vlastima da žrtvi diskriminacije stavi na raspolaganje adekvatan i djelotvoran pravni lijek za ostvarenje traženih prava ili prava na pravičnu naknadu štete. Takođe, neophodno je uspostaviti nadležna koordinaciona tijela Bosne i Hercegovine za usklađivanje entitetskih politika u borbi protiv diskriminacije.
Državne institucije Bosne i Hercegovine su neefikasne, neracionalne, nekompetentne, zavisne od političkog utjecaja. Sudovi zahtijevaju često visoke standarde za dokazivanje djela diskriminacije, pa se očekuje se velika pomoć i podrška institucija Vijeća Evrope i Evropske Unije. Bosna i Hercegovina će sa uspjehom riješiti problem zabrane diskriminacije kada zaštitu ovog jamstva "očisti" od njegove političke dimenzije.        

Ključne riječi: rasna diskriminacija, religijska diskriminacija, afirmativna akcija, pozitivna diskriminacija, Evropski sud za ljudska prava, Evropski sud pravde, doktrina slobode procjene, anti-diskriminacijsko zakonodavstvo.