Datum i mjesto odbrane:
10.01.2013. godine, Zenica
Kandidat:
mr. sc. Adnan Mahmutović
Mentori:
Prof.dr. Kasim Trnka i ko-mentor Doc.dr. Zlatan Meškić
Komisija za odbranu: Prof.dr Tarik Haverić , doc.dr. Dževad Drino, Profesor emeritus Kasim Trnka i doc.dr. Zlatan Meškić

Naslov teme: Jačanje demokratskog legitimiteta u institucionalnoj arhitekturi Evropske unije

Kandidat mr. sc. Adnan Mahmutović izradio je doktorsku disertaciju pod naslovom „Jačanje demokratskog legitimiteta u institucionalnoj arhitekturi Evropske unije“. Disertacija predstavlja sistematičnu, cjelovitu i detaljnu obradu značajnog pitanja iz oblasti prava Evropske unije. Sastoji se od uvoda i sedam odvojenih, ali međusobno povezanih tematskih cjelina koje predstavljaju jedinstvenu kompoziciju postavljenu u svrhu rasvjetljavanju fenomena jačanja demokratskog legitimiteta unutar institucionalne arhitekture Evropske unije. Osim toga, rad sadrži zaključak i popis korištene literature. Navedeno tematsko područje obrađeno je na ukupno 273 stranica, u sadržajnom pogledu podijeljen je u 7 poglavlja, 36 naslova, 71 podnaslova i 57 manjih tematskih jedinica. Tekst je potkrijepljen sa 1576 fusnota koje dokumentaciono i sadržajno dopunjuju glavni tekst. Rezultati provedenog istraživanja prezentirani su tekstualno. Kandidat je naveo samo onu literaturu koja je citirana u fusnoti. Literatura sadrži 496 bibliografskih jedinica i 93 izvora.
 
U uvodnom dijelu kandidat je naveo razloge odabira teme, odredio predmet i ciljeve istraživanja te metodološki pristup obradi navedene teme. Metodološki okvir istraživanja je postavljen tako da se fenomenu demokratskog deficita EU pristupa uvažavajući njegove dvije osnovne dimenzije. Prva dimenzija se odnosi na nedostatak odgovornosti onih koji donose odluke u evropskim institucijama prema građanima Unije. Ovakva situacija se odražava na slabosti legitimiteta kojeg dodatno narušava postojanje inherentnog institucionalnog disbalansa očiglednije vidljivim na primjeru provođenja stvarne kontrole Evropskog parlamenta prema Evropskoj komisiji i Vijeću. Navedena slabost legitimiteta oslikava institucionalnu dimenziju demokratskog deficita Unije. Sa druge strane, odsustvo evropskog demosa utemeljenog na zajedničkom identitetu i interesima, također uzrokuje slabost demokratskog legitimiteta institucionalne arhitekture Unije. Demokratski deficit u ovom slučaju je povezan sa ograničenim mogućnostima participacije građana u procesu donošenja evropskih odluka, odnosno općenito nedostatkom njihove podrške cijelom procesu. Jednostavnije rečeno, prva dimenzija se odnosi na preispitivanje legitimnosti najvažnijih nadnacionalnih institucija EU, odnosno u širem smislu demokratije sa njenog normativno-teorijskog stanovišta, kao i analiza debata koje se vode oko ovog problema, dok bi predmet istraživanja druge dimenzije deficita predstavljao konkretni odnos građana prema demokratiji, kao i posljedice koje iz povjerenja ili nepovjerenja građana u političke i pravne institucije slijede po politički život u EU. Analizirajući pomenute nedostatke kandidat nastoji da istraži odakle su se pojavili problemi u pogledu institucionalne i svake druge strukture Unije. Navedeni pravci istraživanja opravdano su prepoznati kao aktuelna i korisna naučnoistraživačka propitivanja, a kvalificirani odgovori na ta pitanja omogućit će jasniju percepciju o jačanju demokratskih postavki institucija Evropske unije. 

U prvom poglavlju razmotrena su neka od pitanja koja predstavljaju osnovu problema istraživanja: demokratski deficit i demokratski legitimitet Evropske unije. Kroz dostignuća akademske rasprave o demokratskom deficitu kandidat je predstavio pojam i genezu demokratskog deficita, odnosno stav nauke o postojanju demokratskog deficita i njegovih uzroka. Metodološka postavka, koju je kandidat predstavio na početku svoga istraživanja, ima za cilj da se problemskom pitanju pristupi najprije razmotrovši pitanje demokratskog deficita, pa tek onda jačanje demokratskog legitimiteta Unije. Dvostruka dimenzija demokratskog deficita Unije predstavlja osnovu na kojoj je struktuirano cjelokupno istraživanje. Ono što je posebno evidentno jeste činjenica da kandidat u svom istraživanju nema za cilj da razvije odgovarajući model jačanja demokratskog legitimiteta, nego da razmotri različite prijedloge nauke skupa sa prijedlozima sadržanim u Lisabonskom ugovoru, ocjeni njihova dostignuća, te eventualno pretpostavi buduće pravce jačanja demokratije u Evropskoj uniji. Unutar ovog poglavlja analizirani su različiti aspekti odnosa demokratskog legitimiteta i elemenata koji čine evropski demos: evropski demokratski identitet, evropsko građanstvo, evropsko civilno društvo. Obzirom da su pomenuti odnosi složeni i predstavljaju veliki izazov (zbog činjenice da su pitanja koje ona apsorbuje fundamentalno dogmatske, filozofske, političke i sociološke naravi) u analizi je dominirao političko-sociološki aspekt koji se vezivao uz odgovarajuću normu uspostavljenu Lisabonskim ugovorom. U ovom dijelu istraživanja razmotreno je pitanje da li je osnovni nedostatak evropskog projekta – činjenica da demos mora da prethodi državnoj strukturi i ekonomskoj integraciji, a ne da ih slijedi. U Lisabonskom ugovoru poduzeti su određeni koraci da se smanji postojeći raskorak ili praznina između građana i institucija EU. U tom kontekstu analizirane su norme kojima se uvodi novi instrument građanske inicijative kao i njegove pretpostavljene efekte.

U drugom poglavlju predstavljena je vizija Evropske unije kao federalne države. Polazište koje je kandidat u ovom poglavlju iskazao sadržano je u hipotezi prema kojoj naučna procjena demokratskog deficita EU zahtjeva prethodno odgovor na pitanje konstitucionalne strukture Evropske unije, odnosno svrhe i ciljeva evropskog integracijskog procesa. Manjkavost demokratije danas se pretežno vezuje za međunarodne organizacije, odnosno različite oblike međudržavne saradnje u kojima se osjeti deficit demokratske kontrole, odnosno demokratske legitimnosti političkih odluka, te s tim u vezi i EU nije nikakav izuzetak. U tom kontekstu kandidat navodi da su internacionalne organizacije svojstveno nesposobne podržati direktno demokratsko prosuđivanje. Dalje, kandidat ističe da određivanja stepena demokratske legitimiziranosti kao i sagledavanje jačanja demokratije u Evropskoj uniji kao sui generis tvorevini zahtjeva prethodno postojanje prepoznatljive forme uređenja Evropske unije kako bi se u tom kontekstu mogli primjeniti određeni parametri svojstveni sličnoj formi uređenja koja egzistira unutar klasičnog ustavnog prava. Drugim riječima, teško je zamisliti koncept jačanja demokratije u jednoj sui generis međunarodno-pravnoj tvorevini ako nismo sigurni o tome da li takve tvorevine uopće dosežu demokratiju prema shvaćanjima klasičnog ustavnog prava. Također, kandidat argumentira da ako se želi govoriti o jačanju demokratskog legitimiteta Unije, onda se mora poći od koncepta koji podrazumjeva postojanje demokratskog deficita, a to je koncept federalne Unije. Ovo zbog toga jer pristalice oportunog pristupa (Moravscik i Majone) u svojim radovima ističu da Unija ne pati od demokratskog deficita, nego se radi o pogrešnoj percepciji njene prirode. Drugim riječima, između Evropske unije kao „Evrope suverenih država“ i Evropske unije kao „Evrope građana“. kandidat odabira mogućnost ispitivanja ovog drugog modela. Kao razlog ovakvog pristupa kandidat navodi da bi u drugom slučaju istraživanje imalo metodološku grešku koja se odnosi na činjenicu da se vrši istraživanje jačanja demokratskog legitimiteta bez prethodnog hipotetičkog određivanja o tome da li je demokratski deficit uopće prisutan. Da bi ojačao svoja polazišta u ovom drugom poglavlju kandidat izdvojeno razmotra pitanja nadređenosti i neposrednog dejstva prava Evropske unije, kojima se dodatno jača vizija federalne EU, ali i autonomnost njenog pravnog poretka.
                  
U trećem poglavlju normativno-pravnom analizom obuhvaćeni su Ugovori EU/EZ sa ciljem da predstavimo postepenost jačanja demokratskog legitimiteta Evropske unije od Jedinstvenog evropskog akta, preko Ugovora iz Mastrihta, Amsterdama, Nice pa sve do Ugovora iz Lisabona. Osnovno težište u ovom poglavlju stavljeno je na evoluciju jačanja nadležnosti, odnosno uloge i značaja Evropskog parlamenta kao jedine institucije Unije koja uživa direktni demokratski legitimitet.
                 
U četvrtom poglavlju, koje je ujedno i najznačajnije poglavlje unutar ovog istraživanja, jačanje demokratskog legitimiteta analizirano je iz ugla institucionalne arhitekture, sa naglaskom na proces odlučivanja, institucije uključene u zakonodavni proces i posebno na ulogu Evropskog parlamenta kao jedine direktno legitimizairane institucije Unije. Unutar ovog poglavlja normativno-pravnom i deskriptivnom metodom predstavljena svaka od  institucija i neka od tijela Unije. Zatim, sa teleološkom metodom ispitani su dometi noviteta uvedeni Lisabonskim ugovorom, a zatim kroz kriterije demokratskog legitimiteta: otvorenost i transparentnost, te odgovornost sadržane u prvom poglavlju tačka 1.3 razmotrena dostignuća i pretpostaviti buduće pravce jačanja demokratskog legitimiteta unutar institucionalne arhitekture. Bez obzira na pomenuto, ipak je osnovni metodološki pristup u ovom istraživanju analitički i fokusiran je na tumačenje lisabonskih noviteta, ali i na akademsku debatu o problemu demokratskog deficita, odnosno jačanja demokratskog legitimiteta kao i na funkcionalne implikacije akademske teorije na strukturu Evropske unije. Posebnu pažnju u ovom istraživanju kandidat je posvetio odredbama iz Lisabonskog ugovora kojima se uvode nove funkcije poput predsjednika Evropskog vijeća i Visokog predstavnik Evropske unije za vanjsku politiku i sigurnost koji predstavljaju važne institucionalne činioce u kontekstu razvoja političke integracije Unije.
                  
U okviru petog poglavlja politološkom analizom kandidat je predstavio dostignuća tri najznačajnije strategije jačanja demokratskog legitimiteta: parlamentarnu, postparlamentarnu i prezidencijalističku. Značaj ovog poglavlja ogleda se u činjenici potrebe strateškog sagledavanja pitanja jačanja demokratije u sui generis tvorevinama kao što je Evropska unija.

U šestom poglavlju kandidat je predstavio koncept tradicionalnog poimanja demokratije prema kojem većinske institucije ili parlamenti imaju najznačajni doprinos jačanju demokratskog legitimiteta. Stoga, Evropski parlament i nacionalni parlamenati bi trebali imati krucijalnu ulogu u smanjenju institucionalnog demokratskog deficita EU. Kandidat navodi da transponovanje zakonodavnih nadležnosti iz jedne većinske institucije (nacionalnih parlamenata) na supranacionalni nivo nije rezultirao akumuliranjem tih nadležnosti unutar druge većinske institucije (Evropskom parlamentu), već naprotiv unutar regulatornih ovlasti Vijeća nacionalnih ministara. Ovakva situacija se pojavljuje kao osnova percipiranja institucionane dimenzije demokratskog deficita Unije. S tim u vezi, kandidat ističe hipotezu da se demokratski deficit Unije može uspješno sanirati kroz jačanje demokratskog inputa putem nacionalnih parlamenata, odnosno tamo odakle se i pojavio. Zbog toga je ovo poglavlje posvećeno upravo ulozi i značaju nacionalnih parlamenata u jačanju demokratskog legitimiteta Unije.
                  
Na kraju u sedmom poglavlju dat je prikaz Povelje o temeljnim pravima. Polazna hipoteza u ovom poglavlju se zasniva na tvrdnji da su za demokratiju uopće, pa tako i za demokratiju u EU od esencijalnog značaja temeljna ljudska prava. Građani su jednaki ne samo po vrijednosti svoga glasa, već, prije svega, po ljudskim pravima i slobodama. Ljudska prava i slobode su onaj limit koji vlast ne smije da prekorači ukoliko slovi kao demokratska. Njima se građanima Unije garantuje sloboda (sloboda pod zakonom) i omogućavaju izvjesna prava koja im pružaju šansu da sami utiču na funkcionisanje Unije i da na odgovarajući način mogu da vrše kontrolu onih koji se nalaze na vlasti. Evropska unija nužno mora da rehabilituje korpus univerzalnih vrijednosti koje proizilaze iz koncepta dobrog društva. Ovaj koncept, koji se zasniva na shvatanju, poimanju, ali i praktičnom pokazivanju čvrste opredjeljenosti za borbu protiv svakog vida stradanja nevinih, nemoćnih, zatim borbe protiv različitih vidova modernog ropstva, poniženja, tiranije i bijede, nudi vrlo jasnu perspektivu nadnacionalnog, kolektivnog u Evropi. Drugim riječima, svaka nadnacionalna tvorevina, pa i EU, ako se ne bude zasnivala na univerzalnim vrijednostima, odnosno ne bude težila oduhovljenju i humanosti neće dugo potrajati.
                    
Na kraju istraživanja kandidat je iznio zaključna razmatranjima u okviru kojih je sadržan pregled cijelog istraživanja sa navedenim rezultatima i sugestijama. Izneseni zaključci odgovaraju početnim postavljenim tezama istraživanja. Kandidat je disertaciju struktuirao na jasnim problemskim pitanjima na koja je dao relevantne odgovore na naučno verificiran način. Predmetno istraživanje provedeno je na metodološki ispravno postavljenom istraživačkom uzorku u kojem su prikupljeni brojni važni pokazatelji i smjernice na osnovu kojih se došlo do pravilnih i korisnih zaključaka što je doprinijelo boljem pravnoteorijskom poznavanju institucionalne arhitekture Evropske unije i njenih demokratskih postavki. Kandidat je uspješnom obradom navedene problematike dao značajan doprinos razvoju oblasti Prava Evropske unije u Bosni i Hercegovini što može da predstavlja važnu osnovu i podsticaj za druge istraživače u Bosni i Hercegovini da se bave istraživanjem fenomena u vezi sa procesom evropskih integracija.

Ključne riječi: demokratski legitimitet, demokratski deficit, institucije EU, nacionalni parlamenti, Povelja o temeljnim pravima EU, strategije jačanja demokratskog legitimiteta, evropski identitet.